Gesjichte

Laesplenkskes waor e lang óngerdeil van eine laesgank. Ze huerde bie 't beginnend laesóngerwies binne de Hollensje Sjpraok. Daobie waor ouch ein groeëte laesplank vuur 't klassikaal gebroek, en e letterdueske of -kiske mit losse letterkes.
't Bekindje óntwerp van Hoogeveen, 't aap-noot-mies, woveur C.Jetses de plaetjes teikende, is daovan ein vuurbeeldj. 't Aap-roos-zeef-plenkske, door E.Becker in 1905 bedach, veur 't katteliek óngerwies, is ein anger bekind.
D'r laesgank mit 't plenkske is entsjtange oet vreugere liergeng laeze oet 't Duutsj. H.Bouman brach in 1838 dees laesmetodiek mit 'normaal'weurd in 't Hollensj, die hae how 'aafgekieëke' van M.O.Krämer dae de "Leipziger Normalwörtermethode' vuursjtelde. Dees meneer van laesóngerwies geit oet van ein plaetje wobie ein waord weurt aangereik. Dat waord weurt ópgedeild in klanke en letters.
Oetgaever Wolters goof Bouman zie lierbook "De eerste stap van het leesonderwijs in aanschouwingsoefeningen" oet, mit 13 laesplate.
In 't Hollensj bedach Hoogeveen zie twieregelig plenkske aap-roos-zeef in 1897 en doa-oet weer ein nuujt, ein drieregeligt aap-noot-mies.
Óngerwiezer Colenbrander bedach geliekertied ein laesplenkske dat mit geit-zeep-does begint.

In 1530 al besjting d'r eine laesgank van Valentin Ickelsamer wobie letters aan plaetjes gekoppeldj waere; ein soort van ABC-metodiek.
Johan A.Comenius kreeg naam mit ziene sjpel-laes-liergank rónd 1540. Zien lierlinge lierde sjpelentere laeze. Dat dege ze mit dobbelsjtein mit klinkers en klanke dróp, naas-, lup, tandj- en kaelklanke.
In de 16e en 17e ieuw woorte in Ingeland de zoegeheisje "Hornbooks" gebroekdj, die leke óp de Hollensje ABC-braetjes. Dao sjtinge 't alfabet in versjeije lettersaorte óp, mer ouch Biebeltekste en 't Vader Ónzer.
D'r Frees C.de Felliers entwikkelde in 1640 mit sukses eine laesgank in twelf traeje. Aan de rei kaome letters, lettergrieëpe en klanke, plaatsname, gebaeje, riemkes, mer ouch siefers.
Hendrik Wester sjreef eine verbaeterde laesgank enj 18e ieuw, woveur klankmetodieke oet anger lenj ingeveurd woorte.
Aanvank 19e ieuw woort sjrieve en laeze wichteger wie oots. Laeze kinne waor kinnes aanlegke. Na 't inveure van de Sjoelwet in 1806 (bie 't aafsjaffe van de Betaafse Rippebliek) woorte de besjtaonde laesgeng sjterk verbaeterd.
J.Schneither sjreef de klankmetodiek nao 't veurbeeld van Ickelsamer. Hae gebroekde 2 plate mit ópgeteld 35 weurd (kraai, paauw, leeuw, kooi, bloei op regel 1). Mit ziene laesgank verbaeterde hae 't ganse laesóngerwies.
Ouch P.J.Prinsen wirkde in 1817 ein nuuj meneer van liere laeze oet, nao 't Duutsj vuurbeeld: plate en weurd veur klanke te liere laeze. Dees 'letterplenkskes' woorte d'n vuurluiper van de latere laesplenkskes van Becker, Colenbrander en Hoogeveen. Deze laesgank waor in 1830 algemein in gebroek aan de Hollensje sjole en kreeg naam es "Abcbook" of Hanebook".

Trök nao Bouman
Ziene gank verbaeterde 't aanvangslaesóngerwies en 't 'aanschouwings'óngerwies. In 1830 baeterde hae ziene eige liergank door anger normaalweurd te gebroeke, wat hem sukses brach. Ónger angere De Bruin, Versluys en Zernike volgde mit eige rieje normaalweurd.
Ouch Colenbrander en Hoogeveen boewde wier óp 't sukses van Bouman en bedachte eige plenkskes, die ze kóppelde aan 'ne liergank mit laesbeukskes. M.D.Brinkgreve brach in 1898 't plenkske van Hoogeveen oet in 3000 sjtök mit ein groeëte laesplank veur klassikaal gebroek.
Daotaege goof Kluwer in 1909 Colenbrander zie houtere plenkske mit vertelselkes oet. Hae schreef in 1894 ziene eige liergank, oetgeveurd óp kartóngs en mit losse letterkes.
In 1901 kaom ein nuuj, verbaeterd plenkske van Hoogeveen, zien raam-roos-neef (baeter gekind es 't plenkske mit 't gaetje, 1886) bie Wolters oetgaeverie, noe mit de rie aap-noot-mies. Same mit Lighthart, Scheepstra en Jetses boewde Hoogeveen ziene laesgank oet. In 1932, 1955, 1960 en 1967 kaome verbaeterde metodieke oet. Nederlands-Indië kreeg 't jaap-gijs-dien-plenkske.

Vanaaf 1930 entsjteit de 'globaalmethode' wo volzinne 't oegangspunt zeen, en weurd pas later ópgedeild waere.
Nao 1950 versjiene 'structuur- en analysemethodes', wie 'Veilig Leren Lezen". 't Boom-roos-vis is bedach doer Frater Caesarius Mommers. Hae wirkde bis an zie sjterve in 2007 bie oetgaever Zwijsen aan ein dizjitaal sjoeëlbord.
H.J.Kooreman woort in 1976 bekind mit zien "letterstadmethode" daan-gijs-mier.

E.Tismeer bedach 't plenkske 'lam-wit-piet' bie d'r laesgank "Ek kan lees" veur Zuid-Afrika óm 1925, oetgegaeve bie Swets en Zeitlinger in ein partie van 750 sjtök. S.H. Engelman is d'r bedinker van 't Hebreefs laesplenkske dat in 1925 oetgegaeve is. L.Slagter maakde ein 2e oetgaaf.

De zamlóng

De zamlóng van mich kint laesplenkske in 't Hollensj, 't Fries, en anger sjpräök. Inkele plenkskes zeen nao vuurbeeldj van Bouman bedach, mit normaalweurd. Ein deil daovan is gekóppeld aan eine liergank, wie beveurbeeld 't Freest mit an beitskenj ein deil weurd.
Óp de meiste plenkskes in 't plat sjtaon aevel weurd die allang neet mier gezag waere, wie bie eint achterdróp sjteit: "De getoonde woorden zijn reeds in de vergetelheid geraakt." De plenkskes zeen dan waal gein óngerdeil van 't laesprogram, mer zeen dróm toch van waerd binne 't óngerwies. D'r zeen sjoeële en zörginsjtellinge die laesplenkskes gebroeke es liersjtóf veur gesjiechte of veur 't vergeliekend sjpraokóngerwies.
De laesplenkskes van 't Braobants, 't Heëlesj, 't Valkebergs, en de in ópdrach oetgegaeve veer plenkskes van de gemeinde Lankgraaf (Sjaasberg, Nuijenhage, Waobich en Brókkelze) zeen waal vórmgegaeve nao dae liergank. De twie letste kinne ouch lesmatterjaal.

De zamloeng is nog nit kompleet. Ouch höb ich neet alle gegaeves euver bedinker, teikeneer en oetgaever kinne oethaole. Wae dao get euver wit kint dat mit de mail laote weite.
De plenkskes en ouch de fotoos zeen auteursrechtelik besjermd. Daoveur is 't neudig dat gae sjriftelik aanvraogt es gae ein van dees urges veur wilt gebroeke.
Vraoge euver de plenkskes kinne gesjteld waere euver email.
Chritina de Jong, Heleen Kaetzke, Mireille Florijn, Thea Tegels, Gerard van den Brandt, Piet Roelofs, Frans van Daal, mevrouw Bessems, Hub Beckers, Mark Voorst, Jochen van Restaurant De Potter Bree, Riky Simons-Jülicher, Ad van Riel en Rosemarie Rossou dank ich in 't biezunjer veur de meute die ze dege óm de kolleksie mit veurwerpe te kinne aanvölle.
De fotoos van de laesplenkske maakde Bart Erven en Stefan Kneip.

Leonie Robroek

Hollensje sjpraok

Limburgs plat

Braobantjs plat

Angere

Kerjeus

Mis nog